پهلوان یزدی از بزرگان ورزش کشور در عصر ناصری به شمار می‌رفت. گفته می‌شد که او در اواخر عمر از هر دوپا عاجز شده بود و با دو چوب زیر بغل راه می رفت. او در دوران پیری هر روز مقابل خانه‌اش می‌نشست تا از اهالی محل بی‌خبر نماند.
گفته می‌شود که روزی دو جوان ورزشکار برای احوال پرسی خدمت پهلوان یزدی می‌رسند و از تجربه شان در امر ورزش گفته‌اند. پهلوان یزدی به آنها گفته: من این چوب دستی‌ام را با یک دست به زمین می‌فشارم. اگر شما دو نفر با هم توانستید آن را از روی زمین بلند کنید معلوم می‌شود که پهلوان شده‌اید. آن دو جوان ورزشکار هر چه می‌کوشند به جایی نمی‌رسند تا آخر اینکه پهلوان یزدی به آنها گفت: معلوم است که هنوز پهلوان نشده اید. مانده است تا به این مقام برسید. ورزشکاران ورزش پهلوانی را قدیمی ترین بدن سازهای جهان دانسته‌اند. این ورزش همه آنچه را که یک ورزشکار از ورزش کردن می خواهد یکجا در خود دارد.
ورزشی به عمر تاریخ
ورزش باستانی همانگونه که از نامش پیداست از قدیمی‌ترین ورزش‌های ثبت شده در تاریخ بشریت به شمار می‌رود. ورزش باستانی این روزها با نام‌هایی همچون ورزش زورخانه‌ای و ورزش پهلوانی هم خوانده می‌شود. برخی از مورخان تاریخچه ورزش باستانی را با تاریخچه اقوام نخستین ایرانی برابر می‌دانند. آنها معتقدند که نسل اول آریایی‌ها در سرزمینی زندگی می‌کردند که امکان تکاپو و تحرک را برایشان مقدور می‌ساخت و پایه‌های این ورزش از همان زمان ریخته شده است.
ورزش و انجام حرکات پهلوانی جزو فعالیت‌های اصلی روزمره ایرانیان در دوران باستان بوده است. جامعهٔ آن زمان ارزش خاصی برای ورزشکارانی قایل می‌شد که برای قدرت بدنی و شجاعت روحی که در اختیار داشتند، شکرگزار بوده‌اند.
نقش برجسته‌های این ورزش حتی از دوران پیش از میلاد مسیح هم باقی مانده است. به هر حال این ورزش نام مجموعه حرکات ورزشی با اسباب و بی اسباب و آداب و رسوم مربوط به آنهاست که در محدوده تاریخی و فرهنگی ایران از گذشته های دور رواج داشته است. اما آنچه مهم است اینکه ورزش باستانی در همه دوره‌ها تعامل مثبتی با اندیشه‌های عرفانی و اخلاقی داشته و حتی زورخانه‌های آن هم با تمسک از مکان‌های مذهبی قدیمی ساخته می‌شده است.
بر پایهٔ تاریخ، زورخانه در حدود هفتصد سال پیش (قرن ۷ خورشیدی) به وسیلهٔ محمود معروف به پوریای ولی که ظاهراً از مردم خوارزم بوده و گویا در سال ۷۷۲ ه. ق. امروزی بازسازمان دهی شده‌است. با این حال بر پایهٔ رفتار و منش تاریخی و اسطوره‌های ایران زورخانه می‌تواند دست کم در ایران تاریخی بسیار کهن‌تری داشته باشد؛ چرا که مردم ایران که از ابتدای تاریخ خود به پهلوانی و کشتی‌گیری و آمادگی جسمانی نیاز مبرم داشته‌اند تا به دستور زرتشت پیغمبر باستانی‌اش خود را برای یاری اهورا مزدا در چالش با اهریمن نیرومند سازند. . به همین صورت که همواره ضعف و زبونی را نکوهش شمرده‌اند. در شاهنامه فردوسی بخش ویژه‌ای را به پهلوانی اختصاص داده شده است. در اوستا، نامهٔ مینوی آیین زرتشت در زمینهٔ پهلوانی چنین آمده‌است:
پهلوانی مردانه را می‌ستاییم که به مردان گشایش دهد که به هوش گشایش دهد که تندتر از تند و دلیرتر از دلیر است که به سان بهره‌ای ایزدی به مرد رسد و مردان را در گرفتاری رهایی بخشد.
دانشنامه آلمانی بروک هاس، ورزش زورخانه‌ای را در کتاب اصلی ویژه ورزش خود، قدیمی‌ترین ورزش بدنسازی جهان معرفی می‌کند. این ورزش با پی‌گیری فدراسیون ورزش باستانی و کشتی پهلوانی کشورمان سرانجام در سال 1389 در فهرست میراث معنوی یونسکو به ثبت رسید.
آداب یک ورزش کاملا اخلاقی
ورزش زورخانه‌ای آداب و سنت‌های خاص خودش را دارد. آدابی که با پیروی از پهلوانان و دلاوران افسانه‌ای دوره باستانی و تاسی از پیشوای نخستین شیعیان و جوانمردان، خلق و خوی مردانگی و مروت و جوانمردی را در ورزشکاران بر می‌انگیزد یا نیرو می‌بخشد. این خصایل نیکو در قالب شعرها و داستان‌هایی به‌صورت آهنگین و به همراهی ضرب زورخانه که مهم‌ترین ساز این نوع موسیقی است، برای برانگیختن ورزشکاران در هنگام ورزش از سوی مرشد خوانده می‌شود. ورزشکاران هماهنگ با موسیقی و نوای مرشد، جست و خیر می‌کنند و حرکات زیبای گروهی یا فردی را به نمایش می‌گذارند. ورزش باستانی در بین ورزشکاران به احترام و ادب معروف بوده و با اصول زیادی همراه است. به طور مثال تمامی حرکات با اجازه از سادات و پیشکسوتان زورخانه که به رخصت گرفتن معروف است، انجام می شود. شعار ورزش باستانی پرورش روح و جسم است، به طوری که شیعیان معتقدند که زورخانه مسجد دوم شیعیان است. یکی دیگر از اصلی ترین آداب زورخانه این است که ورزشکاران می بایست اصول اخلاقی را از قبیل فروتنی و از خود گذشتگی، مروت، مردانگی، سفره داری، پاکیزگی،کمک به فقرا و تنگدستان و دیگر صفات پهلوانی را رعایت کنند. اصولی که همراه با اخلاق و عرفان به این ورزش راه یافته و آن را از سایر رشته های ورزشی متمایز ساخته است.
جایگاه زورخانه پس از اسلام در زنده‌کردن جنبش ملی ایران و ستیز با بیگانگان و نیز رستاخیز زبان پارسی و فرهنگ و آیین افتادگی و برادری که از عهد باستان در ایران رواج داشته‌است، اهمیت ویژه دارد.
در دانشنامه بروک‌هاوس چنین آمده: در مقطع زمانی خاصی در بیش از ۱۲۰۰ سال پیش که صلح نسبی بر ایران حکم فرما بود، جنگجویان ایرانی افزار نبرد از جمله گرز، کمان و سپر را جهت آماده‌سازی بدن برای آینده، تبدیل به افزار ورزشی نموده به ورزش با آنان پرداختند.
تکنیک و رزم در ورزش باستانی
ورزش پهلوانی یا زورخانه ای هم مثل هر ورزش دیگری حرکات و تکنیک های خاص خودش را دارد. این حرکات و تکنیک ها در هنگام کشتی، نرمش و یا نمایش به کمک ورزشکار می آیند تا تن و روان او را آماده سازند. اصلی ترین حرکات در ورزش باستانی عبارت اند از، شنا رفتن و نرمش، میل گرفتن و پا زدن. البته هر کدام از اینها به بخش‌هایی همچون شنای سرنوازی، شنای شلاقی، شنای یک، دو، سه، شنای سنگین، کمان کشی، سینه زنی، خم گیری، نشست و برخاست، پای جنگلی، پای ضربدری، پای شاطری، پای فتاح و تبریزی و پای تبریزی لافتی تقسیم می شوند. سایر حرکات در ورزش زورخانه‌ای شامل سنگ گرفتن که همان حرکت با دو تخته بزرگ سنگی است که معمولا 80 کیلو وزن دارند و نشانه‌ای از سپر جنگی هستند و باستانی کار آنها را روی سینه پرس می‌کند. چرخ زدن از حرکت‌های نمایشی این ورزش است که باستانی کارها به جهت عقربه ساعت و با تناسب حرکت پا بین یک تا سه دقیقه در یک دایره چرخ می‌زنند. میل بازی هم از دیگر برنامه‌های نمایشی این ورزش جذاب است که معمولا با دو میل یک یا دو کیلویی انجام می‌شود. به همه اینها هم باید شیرین کاری را اضافه کرد.
کسانی بر این گمان هسنند که مردان زورخانه در دوران باستان، آیین رزم هم می‌آموختند و می‌گویند ابزار و ورزش باستانی شباهت شگرفی به جنگ‌افزار روزگاران قدیم داشته‌است. با گرز و میل چوبی زورخانه، سپر و تخته بسیار سنگین مشهور به سنگ و کمان و کباده زورخانه که با آن عضله می‌پرورانند. در هر حال فنون رزم و ورزش، دیر زمانی است که هر یک به راه خود رفته‌اند حتی چرخ زدن هم آیین رزم خودش را دارد به طوری که جوانی که بر بزرگ‌تر خود کنده می‌کشد و از او خواستار است که نخست من می‌چرخم فلسفه آیین رزمی‌اش این است که می‌خواهد بگوید بگذار نخست من شهید بشوم؛ من خواستار جنگ در میدان هستم.
رتبه‌ها در ورزش زورخانه‌ای
در ورزش باستانی رتبه‌ها از یک یا همان مبتدی آغاز شده و تا رتبه نهم ادامه می‌یابد. ورزشکار رتبه یک به کسی گفته می‌شود که یک سال تمام در یک زورخانه حضور مستمر داشته باشد. پس از گذشت یکسال، مرشد در هنگام چرخ زدن او برایش منکری می‌فرستد. یعنی بر منکر علی (ع) لعنت می‌فرستد و حاضران با صدای بیش باد رتبه جدید ورزشکار را اعلام می‌کنند.
ورزشکارانی که سه سال سابقه حضور در این ورزش را داشته باشند به رتبه دومی می‌رسند. مرشد برای اعطای این رتبه در هنگام چرخ زدن ورزشکار برایش صلوات می‌فرستد. برای کسب رتبه سوم این ورزش باید حداقل 18 سال سن داشت و شش سال بدن را به تمرین‌های زورخانه‌ای سپرد. این رتبه‌ها با افزایش سن و حضور مستمر ورزشکار و پی‌گیری اصول اخلاقی و مرامی ادامه پیدا می‌کند، تا آنجا که یک باستانی کار در نهایت پس از 65 سالگی و چهل و پنج سال ورزش کردن به هنگام ورود به زورخانه با صدای زنگ مرشد مواجه می‌شود و عملا رتبه نهم این ورزش را به دست می‌آورد.
امتیاز دهی در برخی از رشته‌های این ورزش تابع مقررات خاصی است. مثلا اگر دو ورزشکار به امتیاز مساوی برسند، اگر رقابت شان در رشته‌های سنگ، کباده و میل سنگین انجام شده باشد ورزشکار سبک وزن تر برنده اعلام می‌شود و اگر مسابقه میل بازی و چرخ زنی وسط باشد ورزشکار سنگین وزن‌تر امتیاز برتری می‌گیرد. شیرین کاری جزو امتیازهای هر رشته محسوب می‌شود. اما دریافت امتیاز شیرین کاری منوط به حسن و صحت حرکات اصلی است. معمولا حرفه‌ای ها در هر رشته سراغ شیرین کاری هم می‌روند تا امتیاز بیشتری برای تیم شان کسب کنند.
حرکات گوناگون در ورزش زورخانه‌ای
اصلی‌ترین حرکات در ورزش‌های زورخانه‌ای عبارت‌اند از:
شنو رفتن و نرمش (شنوی سر نوازی، شنوی شلاقی یک، دو، سه و شنوی شلاقی)، (پای چپ و راست، کمان کشی، سینه زنی، خم گیری، کمر، گردن، نشست و برخاست).
میل گرفتن (شنوی سنگین، شنوی شلاقی).
پا زدن (پای جنگلی، پای ضربدری، پای شاطری، شاطری یک، دو، سه، پای یا فتاح، پای تبریزی شلاقی، تبریزی شلاقی یک، دو، سه، پای تبریزی لا فتی.
سایر حرکات در ورزش زورخانه‌ای: سنگ گرفتن: دو تخته بزرگ معمولاً هشتاد کیلویی هستند که به نشانه سپر جنگی هستند و ورزشکار خوابیده و بمانند پرس سینه با آنها ورزش می‌کنند. چرخ زدن: ورزشکار دو تا دستان خود را کاملاً باز کرده و علاوه بر جرخیدن بر دور خود یک دایرهٔ بزرگ به جهت عقربه‌های ساعت هم تشکیل می‌دهد. زمان چرخ معمولاً بین یک دقیقه تا سه دقیقه است. میل بازی: ورزشکار دو تا میل به وزن یک تا دو کیلو را بلند کرده و آنها را با حرکات نمایشی به هوا پرتاب کرده و دوباره آن را می‌گیرد. شیرینکاری بین پا: ورزشکاران سبک و ترکه‌ای در حین ورزش پا به وسط میدان آمده و حرکات نمایشی را انجام می‌دهند.
نام ها و رسم هایی که ماندگار شدند
پوریای ولی شاید ماندگارترین شخصیت ورزش باستانی در فرهنگ این ورزش به حساب بیاید. او با نام واقعی محمود که ظاهرا از مردم خوارزم بوده به عنوان موسس و پایه ریز محل انجام ورزش باستانی یا همان زورخانه شناخته می‌شود. تاکنون ورزشکاران بسیاری وارد گود زورخانه شده‌اند و با توکل بر خدا و مدد گرفتن از مولا علی (ع) به جایگاه رفیع پهلوانی دست یافته‌اند. از این جمله می‌توان به پهلوانان به نام کشور مانند پهلوان سیدعلی حق‌شناس، پهلوان پایتخت اشاره کرد. وی از جمله مربیان مرحوم غلامرضا تختی بوده است. گفته می‌شود که پهلوان سیدعلی این رتبه را پس از یک کشتی 45 دقیقه‌ای مقابل پهلوان اکبر پامناری در سال 1307 به دست آورد و به عنوان پهلوان پایتخت رسید. وی این رتبه را تا هنگام ورود متفقین به کشور در دست داشت.
همچنین از جمله امور خیری که ریشه در فرهنگ زورخانه‌ای دارد، برگزاری مراسم گلریزان است. این مراسم در جشن‌ها، اعیاد و میلاد ائمه اطهار و یا قدردانی از زحمت پیشکسوت ها برپا می‌شد و سنت آن به این شکل بود که دو جوان در پایان برنامه دو طرفی لنگی را گرفته و در جمعیت دور می‌زدند تا پول حاضران را جمع کنند. این پول‌ها معمولا با نظارت پهلوان ها در امور خیر مصرف می شد.
با معروف ترین زورخانه های پایتخت آشنا شوید
قدمت ورزش زورخانه‌ای در شهر تهران تقریبا با تشکیل شهری به همین نام برابر است. به طوری که بسیاری از پهلوان های دوره قاجار ساکن پایتخت بوده‌اند و در ترویج فرهنگ باستانی همت می‌گماشتند. این روزها اما مدیریت شهری در پی احیای ورزش بامرام هاست و تلاش می‌کند تا بخشی از هویت ورزشی پایتخت را با رونق دادن به زورخانه‌ها بازسازی کند. در حال حاضر حدود 50 زورخانه در شهر تهران وجود دارد که به مهم ترین آنها می پردازیم. زورخانه ها تقریبا در همه مناطق تهران پراکنده شده‌اند و دسترسی علاقه‌مندان این ورزش به امکانات ورزشی آن هم چندان مشکل نیست.
زورخانه باغ موزه قصر
این زورخانه از ابتکارات مدیریت شهری در احیای ورزش باستانی در پایتخت است. زورخانه تازه تاسیس در جایی ساخته شد که روزگاری به آن زندان مارکوف می‌گفتند و بعدها به زندان قصر تغییر نام داد. فضاسازی این زورخانه به شکلی زیبا و با ترکیبی از هنرهای اصیل ایرانی صورت گرفته و روح هر ورزشکاری را به روزگاران قدیم پایتخت می‌برد. این زورخانه در سالروز درگذشت جهان پهلوان تختی افتتاح شد، اما جذاب ترین اتفاقی که در این زورخانه روی داده برگزاری مراسم گلریزان برای کمک به اهالی ورزش بوده است. برنامه‌ای که باحضور اسطوره‌های ورزش کشور رنگ و بویی دیگر گرفت.
در این روز بزرگانی مانند علی پروین، امیررضا خادم، علی کریمی، علیرضا رضایی، علیرضا سلیمانی، علی دایی، علیرضا دبیر، علی پهلوانی و امیر قلعه نویی حضور داشتند. جالب اینکه تقریبا تمام بزرگانی که نام شان با علی و امیر آغاز می شد زینت بخش این محفل خیر شدند.
زورخانه شهید فهمیده
بزرگ ترین و نام آشناترین زورخانه شهر جایی در ضلع شمالی پارک شهر قرار دارد. زورخانه شهید فهمیده پس از سال‌ها تعطیلی دوباره بازسازی و بازگشایی شده و میعادگاه همه عاشقان این ورزش شده است.
این زوخانه با زیربنای 500 متر مربع و گود‌ی به مساحت 30 مترمربع، توانایی پذیرایی از 100 تماشاگر را نیز داراست. آینه کاری و نقاشی‌های منحصر به فرد گنبد کبود این زورخانه و امکاناتی همچون سالن، موزه، سالن نمایشگاه، اتاق کنفرانس از ویژگی‌های این زورخانه قدیمی است. این زورخانه به همت فدراسیون پهلوانی و ورزش زورخانه‌ای و نظارت سازمان میراث فرهنگی دوباره احیا شده است.
در سال گذشته، لیگ بازی‌های ورزش پهلوانی نیز در همین زورخانه اجرا شد. علاقه‌مندان به ورزش پهلوانی می‌توانند برای یادگیری آداب پهلوانی به این زورخانه مراجعه کنند.
زورخانه نیروشادی
زورخانه نیرو شادی در محله مولوی، بازاچه سعادت واقع شده است. این زورخانه هم فعالیت‌های آموزشی خود را در این بخش از شهر ادامه می‌دهد. زورخانه نیرو شادی از جمله مکان‌های ورزشی است که در سال‌های اخیر مورد توجه مدیران شهری قرار گرفته و بخشی از هزینه‌های آن توسط سازمان ورزش شهرداری تهران تامین شده است. زورخانه بوستان ولایت هم از جمله مکان‌های ورزشی است که توسط مدیریت شهری تقدیم شهروندان تهرانی شد. از جمله دیگر زورخانه های شهر تهران که در بخش های مختلف پایتخت پراکنده شده اند می‌توان به زورخانه شیر در خیابان پیروزی، نبرد شمالی، زورخانه وحدت در محله نظام آباد، 14 متری لشگر، زورخانه طالقانی در میدان چیذر، زورخانه دانشگاه تهران در امیرآباد شمالی، زورخانه طلاچی در خیابان ری، زورخانه هژبر در محله آذری، زورخانه عبدالله‌زارع در شهرری، روبروی برج طغرل، زورخانه پاس در محله اکباتان، زورخانهسلامت در میدان شهید هرندی، زورخانه بیت‌العباس(ع) در محله افسریه، زورخانه شیرافکن در خیابان آذربایجان، زورخانه باب الحوائج (ع) در محله یافت آباد و زورخانه ونک در محله ده ونک نام برد.
بازشناسی فرهنگی هنری ورزش زورخانه‌ای
در شاهنامه فردوسی از پهلوانان ایران زمین به عنوان حافظان کیان این کشور نام برده شده است. پهلوانان معروف قصه‌های کهن ایرانی همه به یزدان پاک معتقد بوده و می کوشیدند تا مردم و کشور را از گزند اهریمن نجات دهند. در این میان رستم، صاحب دلیری و ذکاوت بود و در بسیاری از کارزارها حضور داشت.
بنیاد فردوسی پس از بستن تفاهم‌نامه همکاری‌های فرهنگی و اجرایی با فدراسیون پهلوانی و زورخانه‌ای ایران توانسته است، فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه‌ای را در ایران و جهان به گونه فرهنگی هنری معرفی نماید.
مهم‌ترین دستاوردهای بازشناسی فرهنگی هنری ورزش زورخانه‌ای از سوی بنیاد فردوسی عبارت‌اند از:
همکاری در برپایی سومین جشنوارهٔ شاهنامه‌خوانی عشایری و آیین‌های پهلوانی در فرهنگستان هنر
همکاری در برگزاری نخستین جشنوارهٔ مرشدان برتر ایران برای تقدیر از مرشدان زورخانه
همکاری در برگزاری گردهمایی هزارهٔ شاهنامه در آکادمی علوم اتریش همراه با اجرای طرح ضرب و نقل با حضور تیم ملی ورزش پهلوانی و زورخانه‌ای ایران - Nov.2010 - وین ، گراتس و اتریش
همکاری در برپایی دو دوره، آیین روز ملی فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه‌ای در تالار وحدت و برپایی هفتهٔ هنر پهلوانی در خانه هنرمندان ایران
برپایی نمایشگاه عکس زورخانه میثم موحدفرد و سعید محمودی ازناوه، هنرمندان عکاس ایران در خانهٔ فرهنگ ایران – Mar. , Apr. 2012- پاریس، فرانسه
برپایی هفتهٔ هنر ایران در کره جنوبی با حضور تیم ملی ورزش پهلوانی و زورخانه‌ای ایران - Oct.2012 به میزبانی مرکز فرهنگی گنگ‌سئو، دانشگاه گاچان دانشکدهٔ باستان‌شناسی هانیانگ و منطقهٔ سئونگ‌بوک شهر سئول و نهاد فرهنگی آرام نوری شهر ایل‌سان و دهکدهٔ جهانی ایته‌وون
به همین منظور بنیاد فردوسی به عنوان برترین سازمان مردم‌نهاد ایران در زمینهٔ ترویج فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه‌ای معرفی شده است.
ورزش باستانی در نقاط دیگر جهان
در حال حاضر با همکاری و مساعدت فدراسیون ورزش باستانی و زورخانه‌ای، این فرهنگ ایرانی به کشورهای مختلف جهان صادر شده است. این فدراسیون با اعزام مرشد و مربی به کشورهای اروپایی، آمریکایی، آسیای شرقی و آمریکای شمالی قصد دارد تا این ورزش اصیل ایرانی را در همه جای جهان رونق دهد.
ورزش زورخانه ای در آمریکا:
ورزش زورخانه ای در موزامبیک:
ورزش زورخانه ای در آفریقا:
ورزش زورخانه ای در اروپا:
مسابقات جهانی ورزش های همگانی
گردآورنده :مهدی منصوری
تشکر از شما